Vladari dinastije Nemanjića, koji su Srbijom vladali više od dva veka, ostavili su srpskom narodu 35 manastira i crkava kao svoje zadužbine. Kao niska bisera rasuta širom srpskih zemalja, jedan od najsjajnih dragulja srpske duhovnosti je manastir Mileševa kod Prijepolja. Drugi po rangu među svim srpskim svetinjama, odmah posle Studenice, imao je status stavropigijalnog manastira. Poznat je i kao kraljevska velika lavra ili veliki manastir zbog značaja koji je imao nekad, aLli i danas kao svetionik srpske duhovnosti.
Na raskrsnici starih karavanskih puteva šest kilometara od Prijepolja u dolini reke Mileševke, koja izvire na padinama obližnje planine Jadovnik, nalazi se manastir Mileševa. Sagrađen je 1219. a živopisan 1222. do 1228. godine po nalogu kralj Vladislava Nemanjića, drugog sina kralja Stefana Prvovenčanog i unuka Stefana Nemanje. Mesto za manastir je odabrao lično Sveti Sava uz čiji blagoslov je kralj započeo gradnju manastira, a veruje se da je prvi arhiepiskop Srpske Pravoslavne Crkve lično nadgledao gradnju i davao instrukcije kako da se uradi živopis.
Manastir je sagrađen kao zadužbina i grobna crkva kralja Vladislava po čijem zahtevu je dograđena je priprata u koju je on, godinu dana od smrti svog strica Svetog Save ( upokojio se 14. januara 1236.) iz tadašnje bugarske prestonice Veliko Trnovo, preneo njegovo telo i položio ga u manastir Mileševa. Izuzetno poštovan i voljen u narodu Sveti Sava je i nakon smrti sabirao vernike koji su dolazili na poklonjenje, a Mileševa je postao centar duhovnosti ovog dela srpskih zemalja. I što su Turci više tlačili srpski narod on se više sabirao oko Svetog Save i Mileševe, pa je besan Sinan-paša tokom Banatskog ustanka naredio da se mošti najvećeg srpskog svetitelja iz manatira donesu u Beograd gde ih je spalio na Vračaru 1594. godine verujući da će tako slomiti srpskih duh, pravosavlje i identitet našeg naroda ali se njegov naum nije ostvario. Spasena je samo leva šaka Svetog Save koju su monasi vekovima krili po manastirima kako bi je sačuvali, da bi 2007. kopnačno vraćena u Mileševu gde i danas stoji u specijalno ukrašenom kivotu. U ovoj svetinji se nalazi i, kako se veruje, najvernije naslikani lik Svetog Save jer su freskoslikari koji su radili životopis u crkvi imali priliku da ga lično vide i njegov lik verno prenesu na fresku.
Osnivanjem Mileševe postavljeni su i temelji nove eparhije, čije je sedište bio sam manastir. U 16. veku važio za najmoćniji srpski manastir u kome nalazila jedna od prvih srpskih štamparija, koja je štampala veliki broj bogoslužbenih i drugih crkvenih knjiga, a tu je bila i jedna od najstarijih manastirskih škola. Burna istorija srpskog naroda prelamala se preko ove svetinje. Manastir su Tirci više puta rušili ali su ga vernici i sveštenstvo uvek iznova podizali iz pepela. Najvažnija obnova manastira urađena je od 1863. do 1865. godine, trudom prijepoljskih građana. Tada je manastirska crkva značajno izmenila svoj prvobitni arhitektonski oblik. Podignuti su krovovi i kupole, dozidana poluporušena apsida, obnovljen je živopis, zaštitni zidovi, manastirska vodenica. Kako su primetili putopisci i istoričari: „Mileševa je mesto susreta čoveka sa Bogom i anđela sa ljudima!“
Crkva Svetog Vaznesenja Gospodnjeg
Na najlepšem mestu u srcu manastira nalazi se crkva Svetog Vaznesenja Gospodnjeg zidana u raškom stilu po ugledu na Studenicu i Žiču. Sasvim je jednostavna, ozidana sigom a zatim omalterisana. Građevina je jednobrodna, sa dve niske pevnice, širokom centralnom i dvema bočnim apsidama. Prvobitno je imala jednu kupolu, ali je kasnije dozidana još jednu. Jednobrodna osnova širi se od ulaza na zapadu ka istoku sa tri široke oltarske apside neposredno uz istočni zid pod kubetom. U odnosu na druge građevine raškog stila mileševska crkva je dosta visoka. Na zapadnoj strani nalazi se pravougaona spoljašnja priprata zasvedena poluobličastim svodom u kojoj je kralj Vladislav uz sve počasti sahranio Svetog Savu. Pored leve šake svetitelja najveća vrednost ovog manastira su freske koje predstavljaju vrhunac srednjovekovnog fresko slikarstva.
Pored verno naslikanih likova dotadašnjih vladara iz reda Nemanjića najpoznatija je freska Belog Anđela koja se nalazi na južnom zidu zapadnog traveja i nastala je u 13. veku kao rad nepoznatih autora Grka. Beli anđeo je deo kompozicije „Mironosice na Hristovom grobu“ i spada ne samo u najpoznatije freske Srbije već zauzima značajno mesto u istoriji evropske i ljudske civilizacije. Na slici je prikazan Anđeo Gospodnji, obučen u beli hiton koji sedi na kamenu i mironosicama rukom pokazuje mesto Hristovog vaskrsnuća, odnosno njegov prazan grob. Zaniljivo je da je Beli Anđeo punih 400 godina tačnije od 16. do 20. veka bio sakriven jer je preko njega bila naslikana druga freska što je Belog Anđela sačuvalo od propadanja ali i uništavanja brojnih osvajača pa je ostao gotovo netaknut i do danas je izuzetno dobro očuvan u svojoj raskošnoj lepoti.
